1959, a vida de arredor
Por Moncho Paz
O 1 de xaneiro de 1959, o presidente Fulgencio Batista tivo que fuxir de Cuba polo avance inexorable das forzas rebeldes dirixidas por Fidel Castro, un avogado de 32 anos con ascendencia galega por parte de pai. Co triunfo da Revolución, milleiros de persoas botáronse de súpeto ás rúas da Habana para celebrar a fin da ditadura. Respirábase un aire de festa, as bandeiras cubanas cubrían os balcóns e o xentío congregábase fronte á prisión do Príncipe, agardando que os xuíces do Tribunal Superior publicasen as ordes de liberación de centenares de presos políticos. Tras o éxito do proceso revolucionario, vivíronse algúns intres de confusión nas rúas da capital ao non haber ningunha autoridade responsable. A xente saíu á rúa armada con barras de aceiro e co firme propósito de acabar con algúns dos símbolos do goberno de Batista, como centenares de máquinas tragaperras dos casinos, que foron arrasadas e saqueadas. Asemade, foron baleirados fogares de parentes e de amigos do presidente, ao igual ca as residencias do ministro do Interior, Santiago Rey, e do xefe de Policía, o coronel Esteban Ventura, artífices da represión instaurada polo réxime. Neste novo escenario político e social, a familia Yáñez Paz permanecía á expectativa, pendente de tomar decisións de cara ao futuro e prestando especial atención aos acontecementos de cada xornada.
Semanas despois, e poucos días antes de comezar a primavera, a miña avoa María dicía adeus a este mundo. Foi o 13 de marzo, un venres, ás cinco da mañá. Finou na casa familiar de Vilalba, por mor dunha síncope cardíaca como consecuencia da rotura por dilatación da arteria aorta. Tivo unha morte doce, foise apagando lentamente e sen dor, mentres o meu avó Mario Xosé lle acariñaba a man e cantaruxaba a letra de ‘Quiéreme mucho’, a súa canción preferida. Unha especie de “segundo himno cubano” que se estreou en 1912 e que despois dun século segue a entoarse dentro e fóra da illa caribeña: “Quiéreme mucho, dulce amor mío / que amante siempre te adoraré / yo con tus besos y tus caricias / mis sufrimientos acallaré. / Cuando se quiere de veras / como te quiero yo a ti / es imposible, mi cielo / tan separados vivir”.
Nada en Vilalba o 23 de xaneiro de 1899, bautizada como María Cándida Vicenta Irene Guntín Prieto, a miña avoa foi unha muller que conciliou como puido a familia e mais o traballo. Atendía os distintos quefaceres do ultramarinos, ao mesmo tempo que asumía a maior parte da responsabilidade na crianza dos seus fillos, tendo en conta a circunstancia adicional de que o meu avó non amosaba moito interese pola vida social dende o remate da guerra civil. Ela foi o seu gran apoio moral nos momentos difíciles, sempre estiveron moi unidos. Os rapaces aprenderon axiña a maior parte das tarefas relacionadas co desenvolvemento do negocio, pois dende meniños acompañaran aos seus pais polas feiras da contorna, onde daban a coñecer os numerosos produtos de alimentación que comercializaban habitualmente na tenda. Como lembraba a miúdo o Chavito, na casa respirábase estabilidade e calor familiar, el e os seus irmáns tiveron unha infancia feliz.
Tras a marcha da miña avoa, Mario Xosé sumiuse nun estado de fonda tristura e, pouco a pouco, foi perdendo interese polas cousas cotiáns, entrementres traspasaba toda a responsabilidade de xestión do negocio familiar aos seus fillos, Mario, Cándido e Ramón. Ademais do pasamento da súa dona, o meu avó non soportou algunhas malas novas que estaban a acontecer naqueles tempos escuros, como a inauguración do Val dos Caídos, monumento suntuoso construído principalmente con man de obra escrava dos presos republicanos, ou a visita oficial do presidente Eisenhower, que supuxo o recoñecemento internacional ao réxime de Franco, quen incluso se atreveu a declarar fachendoso “agora si que gañei a guerra”.
Estes feitos fixeron que perdera vitalidade durante 1959, proclamado pola propaganda franquista como “o ano da nova ordenación económica”. Nin sequera os seus fillos foron capaces de animalo o día no que o maior, Mario, comentou na casa a súa intención de achegarse ata A Coruña o 21 de xuño, pois quería asistir á XIV edición do trofeo Teresa Herrera no estadio de Riazor. Estaba previsto que dende o Bar Roca partise unha expedición a mesma mañá do partido, no que se enfrontaban dous equipos brasileiros: Santos Futebol Clube e Botafogo de Futebol e Regatas. Vírono tan esgotado que, finalmente, Mario decidiu non apuntarse á viaxe. Contaba Paco Roca que o estadio presentaba un marabilloso aspecto, con preto de corenta mil persoas no público e unha tarde de temperatura moi agradable, o mesmo día que comezaba o verán. Aquel encontro deportivo rematou coa vitoria do Santos por 4 a 1. Unha oportunidade única para presenciar en directo as filigranas de dous artistas do balompé: Pelé, a estrela do Santos, e Garrincha, considerado o mellor caneador da historia. Aquel foi o verán dos brasileiros, no que varios equipos percorreron o territorio español acompañados por unha cuadrilla de xornalistas e fotógrafos. A vitoria de Brasil no Mundial de 1958 suscitara un particular interese por aquel xogo creativo, ofensivo e cheo de ritmo.
Transcorreron varios meses, e o 1 de abril de 1960, tamén nun venres, Mario Xosé foise paseniñamente tras o gran amor da súa vida, nun sono vespertino do que nunca espertou. Nos derradeiros días, como se estivera a repasar a súa existencia, falaba moito dos anos da mocidade e da etapa en Cuba, lembrando a vellos amigos e familiares. Atopouno meu pai, o Chavito, deitado sobre o leito cun xesto apracible; inmediatamente avisou aos seus irmáns, ao seu padriño Ramón Guntín e correu á procura do médico da familia, Plácido Orosa, a quen non achou na consulta, polo que acudiu ao domicilio de Daniel García Vázquez, o outro doutor da vila, que só puido certificar a súa defunción. Contaba sesenta e tres anos de idade.